خلقوخوی کودک
باربد پسری است که به راحتی با دیگران ارتباط برقرار میکند. به دیگران لبخند میزند و از دوسالگی با همسنان خود ارتباط برقرار میکند. پرتو دختری است که مادرش باور نمیکند انقدر ساکت و آرام باشد. مادر پرتو می گوید یک سال و نیمش بود که در یک مهمانی خانوادگی دو ساعته به طور کامل ساکت و آرام بر روی یک صندلی نشسته است. مادر دانیال نیز از دیدن باربد و پرتو متعجب است. دانیال همواره از میز و صندلی بالا میرود. مادر دانیال مجبور به دنبال او برود و او را تحت نظر داشت باشد.
توصیفهای بالا به خلقوخوی کودکان اشاره دارد. متخصصین خلقوخو را تفاوتهای فردی در روش های رفتاری میدانند که با فرد متولد میشوند. خلقوخو شیوه ارتباط کودک با محیط اطراف را تعیین میکند. افراد بر اساس خلقوخوها نسبت به پدیدههای اطراف واکنش نشان میدهند. همچنین بخشی از این واکنشهای برگرفته از خلقوخو ست که فرد بیشتر یا کمتر در معرض اختلالات روانی قرار میدهد. شناخت خلقوخوی کودک به والدین و مربیان کمک میکند بتوانند بهتر با کودک ارتباط برقرار کنند.
در سال ۱۹۵۶ در نیویورک تحقیقی بر روی ۱۴۱ کودک صورت گرفت که به طور کلی کودکان را به سه دسته زیر تقسیم بندی کردند:
- کودکان راحت
به کودکی گفته میشود که در نوباوگی به سرعت با برنامههای روزمزه (تغذیه و خوابیدن) خو میگیرد. در مجموع سرحال است و به راحتی با تجربیات تازه سازگار میشود. (۴۰ درصد کودکان)
- کودکان دشوار
برنامههای روزمره نامنظم دارد. تجربیات تازه را به کندی قبول میکند و واکنش منفی و شدید نشان میدهد. (۱۰ درصد کودکان)
- کودکان کند جوش
نافعال است به محرک های محیطی واکنشهای ملایم و کند نشان میدهد. خلق منفی دارد. به کندی با تجربیات تازه سازگار میشود. ( ۱۵ درصد کودکان)
اگر دقت کنید ۳۵ درصد کودکان در این دستهبندیها قرار نگرفته اند. ۳۵ درصد باقی مانده مجموعه رفتارهای مختلفی از هر سه دسته را بروز میدهند.
ویژگیها
در ادامه به صورت جزئی محققان ۹ ویژگی را برای هر کودک در نظر گرفتند. هر ویژگی زیر یک طیف است که ممکن است هر کودک در یک سر طیف قرار گیرد.
- فعالیت
میزان انرژی جسمانی آشکار در فعالیتهای روزمره کودک چقدر است؟ کودکی که پرانرژی است مدام در حال جنب و جوش است. نشستن به مدت طولانی برایش سخت است. والدین میتوانند با به کارگیری این انرژی در جهت مناسب به کودک کمک کنند تا پیشرفت کند. کودکان با انرژی کم به بازیهای نشسته و بیسروصدا مانند بازی های ساختنی علاقمندند. تماشای تلویزیون و بازی با رایانه را به دیگر بازیهای حرکتی ترجیح می دهند.
- قانون مندی
این مورد دو ویژگی نظمپذیری کم و نظمپذیری زیاد را شامل میشود. کودکانی که نظمپذیری زیادی دارند به قانون و نظم علاقمندند. کلاسی را ترجیح میدهند که قانونمدار است و اگر برنامهای تغییر کند آنها اذیت میشوند. کودک با نظمپذیری کم بیقانونی را ترجیح میدهد. در کلاسهای قانونمند اختلال ایجاد میکنند. علاقمند است برنامه روتینی برای خواب و غذا نداشته باشند.
- حواس پرتی
منظور از این ویژگی آن است که حواس کودک چقدر با محرک خارجی منحرف میشود. کودکی که حواس پرتی کمی دارد به راحتی برروی کارش تمرکز می کند و به ندرت با سر و صدا حواسش پرت میشود. کودک با حواس پرتی شدید به راحتی حواسش پرت میشود. در حین انجام تکالیف با کوچکترین محرک خارجی از کارش منحرف میشود.
- گشودگی نسبت به تجربه جدید
میزانی که کودک به تجربیات جدید تمایل نشان میدهد. کودکان جسور نسبت به تجربیات جدید تمایل بیشتری دارند و از آنها استقبال میکنند. کودکان با تمایل کم نسبت به تجربههای حدید از رویارویی با وضعیت یا فرد جدید دوری میکنند و ترجیح میدهند به جای تجربه این موقعیت از دور نظارهگر باشند.
- انطباق پذیری
میزانی که کودک میتواند خود را با شرایط تازه منطبق سازد. کودک انطباقپذیر به راحتی با شرایط جدید منطبق میشود مانند پذیرفتن مدرسه جدید این کودکان احتمال بیشتری دارد که به سمت جریانهای منفی کشیده شوند. اما کودکانی که انطباق پذیر کمی دارند باید مدت زمان زیادی بگذرد تا بتوانند به وضعیت جدید عادت کنند. احتمال اینکه این کودکان درگیر موقعیتهای دشوار شوند کمتر است.
- پایداری-پشتکار
توانایی انجام دادن تکالیف به طور مستمر و بدون حواس پرتی را پایداری گویند. البته این موضوع راهم باید درنظر داشت که پایداری و حواسپرتی عکس یکدیگر نیستند و چه بسیار کودکانی که با یک محرک بیرونی حواسشان پرت شده اما پس از مدت کوتاهی دوباره به روی موضوع خود برمیگردند و تمرکز می کنند.پایداری زیاد مستقیماً با پیشرفت در تحصیلات آکادمیک مرتبط است. کودکی که پایداری زیادی دارد، هر چند امکان دارد به حد کمال برسد، ولی نمیتواند خود را قانع کند تا بپذیرد که کارش را به پایان رسانده است. او مایل نیست تکلیفش را به معلم تحویل دهد، چرا که احساس میکند آن را به اندازه کافی خوب انجام نداده است.
کودک با پایداری کم ممکن است در مدرسه با مشکل روبه¬رو شود، چراکه انگیزه کافی برای ادامه کار ندارد، به خصوص هنگامی که تکلیف سختی داشته باشد، به آسانی دست از کار میکشد یا تقاضای کمک میکند، بدون اینکه مستقلانه سعی کند یا بتواند خود را به تمرکز و انجام دادن تکالیف ناتمام وادار کند.
- شدت واکنش
میزان انرژی ای که کودک در واکنشها و بیان احساسات استفاده میکند. کودکی که واکنش شدید دارد با صدای بلند گریه میکند یا میخندد. نسبت به محرکها واکنشهای شدید و هیجانی دارد. کودکی که اکنش ضعیف دارد به ندرت از خودش احساسات و هیجان نشان میدهد. کودکانی نیز هستند که از احساسات و هیجانات ملایم برخوردارند.
- حساسیت
میزانی که کودک نسبت به تغییرات محیطی احساس نگرانی میکند. کودکی که حساس است به سرعت نسبت به تغییرات واکنش نشان میدهد. لباس باعث خارش بدنش میشود صدا حواس پرتی میآورد ولی کودکی که حساسیت کمی دارد نسبت به تغییرات واکنش نشان نمیدهد. حواسش پرت نمیشود و به تکالیف خود میپردارد.
- مود (حالت روحی)
کودک در اکثر اوقات روحیه شاد و مثبت دارد یا روحیه ناخوشایند و منفی. کودکان با روحیه مثبت در اکثر مواقع خوشحال هستند به راحتی با تغییرات خو میگیرند اما ممکن است در برخورد با مشکلات زندگی عکسالعمل مناسب نشان ندهند. کودکان با روحیه منفی در اکثر مواقع ساکت هستند و این موضوع کار را برای مراقبین و والدین سخت میکند که متوجه شوند کودک الان در چه حالی است.
خلقوخوی راحت | خلقوخوی دیرجوش | خلقوخوی دشوار | |
فعالیت | متغیر | کم تا متوسط | متغیر |
قانونمندی | خیلی منظم | متغیر | بی نظم |
حواسپرتی | متغیر | متغیر | متغیر |
گشودگی به تجربه | به راحتی میپذیرد | در ابتدا دوری میکند | دوری می کند |
انطباقپذیری | بسیار سازگار | به سختی سازگار میشود | به سختی سازگار میشود |
پشتکار | کم یا زیاد | کم یا زیاد | کم یا زیاد |
شدت واکنش | کم یا خفیف | خفیف | شدید |
حساسیت | کم یا زیاد | کم یا زیاد | کم یا زیاد |
حالت روحی | مثبت | کم منفی | منفی |
بر اساس ویژگیهای کودک، کودک در یک دسته خلقوخو قرار میگیرد. همانطور که قبلتر گفتیم حتی ممکن است کودک در هیچ یک از دستههای خلقوخو قرار نگیرد و ویژگیهای مختلفی از هر خلقوخو داشته باشد.